Otwarta nauka i otwarty dostęp

Otwarty dostęp

Otwarty dostęp (Open Access) to idea zapewnienia wszystkim zainteresowanym swobodnego i darmowego dostępu drogą elektroniczną do wyników badań i publikacji naukowych finansowanych ze środków publicznych. Dostęp taki jest realizowany poprzez publikacje tekstów naukowych w Internecie: w repozytoriach, w czasopismach elektroniczych, na portalach.

Ruch Open Access, skupiający naukowców, bibliotekarzy i działaczy społecznych funkcjonuje od 2001 roku. Zasady otwartego dostępu zostały określone m. in. w dokumentach: Budapest Open Access Initiative (2002), Bethesda Statement on Open Access (2003) oraz w tzw. „Deklaracji berlińskiej w sprawie otwartego dostępu do wiedzy w nauce i naukach humanistycznych”,  2003.
Czołową postacią ruchu OA jest Peter Suber, prof. filozofii w Earlham College, który w 2012 r. opublikował książkę Open Access (wyd. polskie w 2013 r.). Według Petera Subera dostęp do literatury Open Access musi być bezpłatny (gratis) dla wszystkich użytkowników Internetu, a także wolny od barier narzucanych przez prawo autorskie (dostęp libre). Wszystkie zastosowania służące celom naukowym (czytanie, zapisywanie na dysku, kopiowanie, dystrybuowanie, drukowanie, przeszukiwanie i linkowanie) powinny być dozwolone. Jedynym ograniczeniem nałożonym na użytkownika jest poprawne cytowanie i określenie autorstwa pracy.

Zalety otwartego dostępu

  • Szerszy dostęp do wyników badań naukowych, także dla osób, które w przeciwnym razie nie mogłyby z nich skorzystać, np. z powodu braku dostępu do subskrybcji.
  • Łatwiejsza promocja nauki.
  • Większy wpływ badaczy na naukę poprzez wzrost cytowalności publikacji.
  • Szerszy dostęp do wyników badań naukowych dla sektora prywatnego. Otwarty dostęp przyczynia się do powstania gospodarki opartej na wiedzy i zapewnia wzrost gospodarczy.
  • Szersze ponowne wykorzystanie badań. Udostępnioną wiedzę można natychmiast zastosować w nauczaniu jako „otwarty zasób edukacyjny”.
  • Mniejszy koszt publikowania naukowego i udostępniania wiedzy.

Wady

  • W wielu dyscyplinach badacze są oceniani na podstawie publikacji w czasopismach o wysokim współczynniku oddziaływania. Nowe czasopisma, zarówno tradycyjne, jak i otwarte, dopiero po pewnym czasie mogą zyskać na znaczeniu.
  • W niektórych dyscyplinach brakuje otwartych czasopism wysokiej jakości.
  • Publikowanie tekstów w czasopismach z otwartym dostępem może wiązac się z koniecznością uiszczenia autorskiej opłaty za publikację. Obecnie, większość instytutów badawczych nie wprowadziła jeszcze przepisów dotyczących autorskich opłat za publikowanie. Może to oznaczać, ze autorzy tekstów sami muszą pokryć koszty tej opłaty.
  • Nie wszystkie czasopisma w otwartym dostępie przestrzegają zasad etyki publikacyjnej. Działalność tzw. „drapieżnych czasopism” niekorzystnie wpływa na postrzeganie modelu publikowania w otwartym dostępie.
  • Deponowanie w repozytoriach oznacza dodatkową pracę dla naukowców.
  • Często nie jest jasne, czy publikacje w repozytoriach mogą być faktycznie publikowane w otwartym dostępie.
  • Czasami istnieją bariery praw autorskich. Badacze mogą zastanawiać się, czy dodatkowy wysiłek przyniesie pożądany rezultat.

Otwarty dostęp gratis
Polega na rozpowszechnianiu utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym. Ponadto oznacza możliwość nieodpłatnego i nieograniczonego technicznie korzystania z utworu zgodnie z właściwymi przepisami. W praktyce otwarty dostęp gratis oznacza darmowy dostęp do pełnej treści publikacji na zasadach dozwolonego użytku (dozwolony użytek prywatny, prawo cytatu).

Otwarty dostęp libre
Polega na „rozpowszechnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym wraz z udzieleniem każdemu licencji na nieograniczone, nieodpłatne i niewyłączne korzystanie z niego oraz z jego ewentualnych opracowań (…)”. W praktyce otwarty dostęp libre polega więc na udzieleniu do utworu wolnej licencji (Licencje Creative Commons), np. CC-BY czy CC-BY-SA.

Źródło cytatu: Wdrożenie i promocja otwartego dostępu do treści naukowych i edukacyjnych

Dowiedz się więcej:
Jak działa otwarta nauka? Film
Open Access, Peter Sauber.
Otwarta nauka. Open Access, Bożena Bednarek-Michalska.
Open Access. Analiza zjawiska z punktu widzenia polskiego naukowca, opracowanie Piotra Kozierskiego, Rafała Kabacińskiego, Marcina Lisa, Piotra Kaczmarka
Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce – dokument MNiSW z dn. 23.10.2015 r.
Pomocnik prawny Platformy Otwartej Nauki.
Przewodnik po otwartej nauce, Justyna Hofmokl, Alek Tarkowski, Bożena Bednarek-Michalska, Krzysztof Siewicz, Jakub Szprot.
Otwarty dostęp w instytucjach naukowych, raport, pod red. Jakuba Szprota.

Polecane portale:
Uwolnij naukę 
Open Access Week
Centrum Cyfrowe

Otwarta nauka

Jest to pojęcie szersze niż otwarty dostęp. Otwarta nauka to ruch, którego celem jest zapewnienie swobodnego, otwartego dostępu do wiedzy na każdym etapie działalności naukowej. Publikacje, dane badawcze, notatki laboratoryjne i inne procesy badawcze są swobodnie dostępne, na warunkach, które umożliwiają ponowne wykorzystanie, redystrybucję i reprodukcję badań oraz leżących u ich podstaw danych i metod.

Otwarta nauka stanowi nowe podejście do procesu naukowego, które jest oparte na współpracy i nowych sposobach rozpowszechniania wiedzy za pomocą technologii cyfrowych i nowych narzędzi współpracy.

Elementami otwartej nauki są:

  • otwarty dostęp do publikacji,
  • otwarte dane badawcze,
  • oprogramowanie open source,
  • otwarta współpraca,
  • otwarte recenzje,
  • otwarte notatniki,
  • otwarte zasoby edukacyjne,
  • nauka obywatelska.

Zalety otwartej nauki:

  • zwiększenie efektywności nauki,
  • poprawa widoczności badań,
  • promocja nauki i jakości badań,
  • zachęcanie do współpracy i budowania społeczności w celu dzielenia się wiedzą
    i doświadczeniem,
  • zwiększenie ekonomicznego i społecznego wpływu badań.

Polecamy europejski portal FOSTER, poświęcony zagadnieniom otwartej nauki. Jest to bogata w treści platforma e-learningowa dla naukowców zawierająca zarówno kursy dla początkujących, jak i zaawansowanych.